Coming out. Over pesten en slachtofferschap

De meesten van jullie weten het wellicht al, maar ik zal het maar eens hardop schrijven: Ik ben vroeger gepest. En niet zo’n beetje ook. Het begon waarschijnlijk al op de kleuterschool, hoewel ik me daarvan niet veel herinner. Maar van mijn ouders hoorde ik later dat zij destijds al overwogen om een andere kleuterschool voor mij te zoeken, vanwege de pesterijen.  Mijn oudste herinneringen aan pesten dateren van de derde klas (wat nu groep 5 heet). Op een dag mocht ik boodschappen doen, een flesje koffiemelk halen in de supermarkt, voor de lerarenkamer. Ik was natuurlijk reuze trots en vereerd. Maar een paar weken later vond ik ineens allemaal briefjes in de kast, achterin de klas. Daarop stonden dingen als: “Ik vind Mieke gewoon een stom kind” of: “Ik vind Mieke niet stom, maar ze wil alleen met E. spelen”. Bleek dat de meester in mijn afwezigheid alle kinderen had gevraagd op te schrijven hoe ze mij vonden.

Maar al jong school er een kleine socioloog in mij, die goed kon observeren, die keek wat er gebeurde. Zo zei ik tegen de meester van de vierde klas (groep 6) dat zijn belgenmoppen echt niet konden, Belgen waren gewone mensen, net als wij. Ik leerde ook al vroeg dat meesters en juffen gewoon konden meedoen met pesten, of het zelfs aanmoedigden. Zo haalde diezelfde meester van de vierde mij eens voor de klas, hield het boekje dat ik uit de schoolbieb had gehaald omhoog en zei tot de klas: “kijk eens wat Mieke voor kinderachtig boekje heeft uitgekozen!” De klas joelde maar wat graag.

En op de nieuwe school, in de nieuwe woonplaats, vonden zowel de leerlingen als (veel van) de meesters en juffen mij maar een vervelende leerling, beslist geen aanwinst voor hun school. Het pesten hield ook aan in de brugklas, en later. Tot en met 4 vwo, daarna ebde het weg.

Al die jaren pesten hebben diepe sporen in mij achtergelaten. Toch heb ik het nooit ervaren als alleen maar negatief. Ik heb namelijk ooit een moment gehad waarop ik dacht: wat ik ook doe, ik hoor er niet bij. Dan kan ik net zo goed voor mijzelf kiezen. En ik werd mezelf. En ging vooraan zitten in de collegezaal, en stelde vragen aan de professor. Ik viel op, en kon me optimaal ontwikkelen. Ik had immers niets te verliezen? Maar pijn deed het wel. Het voelde als een negatieve keuze. Het heeft wel een paar gesprekken gekost, om erachter te komen dat het altijd een positieve keuze is geweest. Voor mezelf in plaats van voor de groep.

Slachtofferrol

Ik heb lang geaarzeld om mijn verleden openbaar te maken. Jezelf als “pestslachtoffer” neerzetten is beslist geen slimme zet. Je presenteert jezelf immers als een loser? Hoe serieus word ik hierna nog genomen als wetenschapper? En juist pesten draait om het uitkiezen van de zwakkeren, die dienen als mikpunt. Bovendien roept zwakte agressie op. Wat dat betreft zie ik wel een parallel met dierlijk gedrag, maar daarin ga ik me nog eens verdiepen. Afgezien daarvan wordt de term “slachtofferrol” tegenwoordig vaak misbruikt om iemand helemaal monddood te maken. Als in: “hij/zij kiest ervoor om in een slachtofferpositie te blijven hangen”. Een loser dus, die het helemaal aan zichzelf te danken heeft dat hij/zij er niet uitkomt.  Dat heeft alles te maken met het neoliberale ideaal van meritocratie. De beteren hebben niet zozeer geluk gehad in het leven, maar hun positie aan zichzelf te danken en dan ook het volste recht op hun aanzien, hun inkomen, hun plekje aan de top. En tja, dan moeten die losers het óók wel aan zichzelf te danken hebben. Wijzen op nare omstandigheden is zó kiezen voor de slachtofferrol…

Kortom, ik moest wel even slikken om toch hardop uit te spreken dat ik inderdaad gepest ben. Toch doe ik het. Niet alleen om iets van het taboe weg te nemen, maar ook omdat ik kennis heb opgebouwd van binnenuit. Kennis waarmee ik anderen kan helpen. Ik heb dingen opgemerkt, die anderen wellicht over het hoofd zouden hebben gezien. Door die te benoemen, kunnen ze opgenomen worden in het beleid tegen pesten.(1)  Zo kon ik laatst op een expert meeting met de staatssecretaris en kinderombudsman wijzen op de soms actieve rol van leerkrachten. Pesten is niet alleen iets van kinderen onder elkaar, maar komt ook onder volwassenen voor en op scholen kunnen leerkrachten zelfs een actieve rol hebben in het pesten. Ik heb het vaak gezien, en zelf ook (soms) ervaren. De goeden niet te na gesproken, het komt voor en moet dus niet op voorhand uitgesloten of over het hoofd gezien worden.

Betrokkenheid en distantie

Natuurlijk is er het risico van te grote emotionele  betrokkenheid bij het onderwerp pesten. En inderdaad, naar sommige programma’s over pesten kan ik nauwelijks kijken. Erover vertellen vind ik nog lastiger (maar ik doe het wel!).  Aan de andere kant kun je je afvragen wie werkelijk objectief tegenover het onderwerp pesten staat. Iedereen heeft er wel eens mee te maken gehad, is ooit slachtoffer, dader, toeschouwer of meeloper geweest. Dat kan haast niet anders. Ook bij hen kun je je afvragen hoe objectief die persoon is, wat zijn/haar belangen of vooroordelen zijn. En van iemand die er ècht nooit mee te maken heeft gehad, moet je je werkelijk afvragen of die in dezen zo’n geschikte wetenschapper is. Kortom, ik heb niet de illusie objectief te zijn, noch de ambitie. Liever verwijs ik naar de verhandeling van Norbert Elias (2) over problemen van betrokkenheid en distantie. Beide termen geven meer een proces en een mengvorm aan, dan iets absoluuts.  Ikzelf probeer mijn kennis en ervaring in te zetten, en kijk niet alleen kritisch naar anderen, maar ook naar mijzelf. Althans, dat probeer ik.

 

Noten:

(1) Voor mijn aanbevelingen over pesten, zie het document “Naar een effectieve aanpak van pesten” op http://miekevanstigt.blogspot.nl/2013/01/naar-een-effectieve-aanpak-van-pesten.html

(2) Norbert Elias: Problemen van betrokkenheid en distantie. Essay. Amsterdam: Meulenhoff 1982.